مناره

یکی از قسمتهاى الحاقى به نقشه اصلى مسجد، بناى مرتفع مناره است و از این قسمت مسجد است که صداى اذان مؤذن در سطحى وسیع به گوش مسلمانان می‌رسد و آنان را براى انجام فریضة مقدس نماز دعوت می‌کند.

مناره در لغت به معنى جاى نور است. و در اصل بنایى باریک و بلند بوده که در وسط جاده‌ها و راه‌ها به عنوان میل راهنما احداث می‌شده است و به علت اینکه برفراز آن آتش روشن می‌‌کردند تا رهگذران در شب دچار مشکل نشوند، به آن مناره یا محل نور می‌گفتند.

مناره بنایى است که قبل از اسلام نیز وجود داشته است. اگرچه تاکنون تعداد کمى از آنها باقى مانده اما شواهد نشان می‌دهد که مناره یا میل براى هدایت و راهنمایی کاروانیان، در جاده‌ها، در پیش از اسلام ساخته می‌شده است. قدیمی‌ترین مناره باقی مانده، میل نور‌آباد معروف به میل اژدهاست که متعلق به دورة اشکانى است و در استان فارس قرار گرفته است.

ارتفاع این میل حدود 7 متر، و بناى آن توسط سنگهاى تراش خورده سفید ساخته شده است. این برج در درون، داراى پلکانى است و بر بالاى آن آتشدان سنگى قرار داشته است. منار دیگر، میل فیروزآباد است که اکنون در شهر باستانى فیروزآباد فارس به صورت مخروبه به جا مانده است. ارتفاع این میل در گذشته بیش از 30 متر بوده و اکنون تنها 26 متر آن برجا است. در صدر اسلام، مؤذنان بر بلندترین نقطه در مرکز شهر می‌رفتند و اذان می‌گفتند.

چنانچه بلال حبشى مؤذن خاص پیامبر اکرم (ص) بر پشت‌بام خانة یکى از مسلمانان اذان می‌گفت. اما به نظر می‌رسد اولین مناره در دورة اسلامى در زمان امویان ساخته شده است. از قدیمی‌ترین مناره‌هاى موجود در ایران، منارة مسجد تاریخانة دامغان در قرن دوم هجری است. بعدها در طى زمان مناره‌هاى زیادى احداث و محلى براى هنرنمایى معماران مسلمان شد.

مناره‌ها گاهى به بدنه اصلى مسجد متصل است مانند مسجد جامع دمشق، مسجد قیروان و کردویا (قرطبه) و گاه جدا از بدنه اصلى است مانند مسجد تاریخانه دامغان، مسجد سامرا (در عراق) و جامع قسطاط، بعدها مناره در دو سمت نماى اصلى مسجد ساخته شد و طى زمان اشکال و طرحهاى مختلف به خود گرفت. مناره‌ها به هر دو صورت منفرد و زوجى وجود دارند. همچنین مناره‌ها عموماً داراى پلکانهایی در درون هستند و به صورت مارپیچى از پایین تا تاج مناره امتداد دارند.

در پایین، ورودى بنا به صورت درگاه کوتاهى است، اما در بعضى مناره‌ها ورودى در پشت‌بام قرار دارد. بدنة مناره‌ها داراى روزنه‌هاى بزرگ و کوچکى است که روشنایى داخل مناره را تأمین می‌کند روتاج مناره که در قسمت بالا، قرار گرفته مطابق سبکها و روشهاى هر سرزمینى به گونه‌ای زیبا ساخته شده است. این میل بلند و باریک، همچنانکه ذکر شد، مکان خوبى براى انواع تزیینات اسلامى بوده است. در قرنهاى اولیه اسلام، مناره‌ها ساده بودند، اما با پیشرفت معماری، مزین به انواع تزیینات زیبایى شدند که نشان دهندة ایمان و اعتقاد و ذوق و سلیقه هنرمندان مسلمان است. تزیینات آجری، کاشیکارى و مقرنس‌کارى در آن صورت گرفت و به نقش و نگارهاى نباتى و کتیبه‌هاى قرآنى مزین شد. به هر حال این عنصر معماری، از میل تعیین مسافت راهها و برج راهنما تا مأذنه‌هاى نور، مسیرى طولانى را طى کرد و توسط معماران و هنرمندان مسلمان به عنوان محلى مرتفع که به هنگام اداى نماز، بانگ اذان از آن بلند می‌شود، تلقى شد. گلدسته‌هاى نور، که هدایتگر مردم به مقدسترین مکان موجود یعنى مسجد است،

هنوز هم برج راهنماست اما این بار، هدایت و راهنمایى خلق به سوى خداوند و تسبیح و تقدیس اوست و هر بار با فراخوان عمومى از فراز جایگاه نور، خلق را به عمل خیر و رستگارى به نماز، به سوی خدا و به وصال معشوق دعوت می‌کند. موسیقى زیباى اذان، از این مأذنه‌ها در فضای عمومى شهر پخش می‌شود و آواى ملکوتیان را به گوش مردم می‌رساند تا هر که خواهد، اجابت کند.